Joanna Nawrotkiewicz
28.02.2023
Po XX Zjeździe Komunistycznej Partii Chin bezpieczeństwo państwowe stało się najważniejszą i najbardziej promowaną wartością chińskiego aparatu politycznego. Bezpieczeństwo państwowe, de facto oznaczające przede wszystkim zabezpieczenie władzy KPCh, jest w dyskursie partyjnym ściśle związane ze stabilnością społeczną, czyli trwaniem „harmonijnej atmosfery” w kraju. Taką sytuację ma zapewnić system „społecznego rządzenia”, którego rozwój i udoskonalanie został określony jako kluczowe zadanie partii na najbliższe lata.
Priorytet zapewnienia stabilności społecznej (określany czasem w literaturze jako „stabilność ponad wszystko”) towarzyszy rządom KPCh przynajmniej od 1989 r., gdy po raz pierwszy został on wskazany przez Deng Xiaopinga. Z czasem wykonanie tego celu przypisano „zarządzaniu społecznemu” – najpierw od 1993 r. przez odgórne zarządzanie administracyjne poprzez instytucje państwowe (社会管理 shehui guanli), a od 2013 r. zarządzania z perspektywy wielości podmiotów, takich jak władze prowincjonalne, centralne agencje rządowe, ale też organizacje pozarządowe, grupy społeczne czy indywidualni obywatele określane mianem „społecznego rządzenia” (社会治理 shehui zhili).
Nie jest jasna relacja pomiędzy guanli a zhili – według niektórych badaczy istnieją obok siebie, według innych zhili jest bezpośrednim następcą guanli. Oczywiste jest jednak to, że to zhili, społeczne rządzenie, jest obecnie wysuwane na pierwszy plan, zwłaszcza że było ono promowane wyłącznie przez Xi Jinpinga. Społeczne rządzenie ma być innowacyjne poprzez zacieranie granic binarnych podziałów takich jak państwo-obywatel czy wolny rynek-społeczeństwo obywatelskie. Jej podstawą jest dobrowolne uczestnictwo członków wspólnoty w osiąganiu wyznaczonych (przez partię) celów, a używając terminologii partyjnej - „tworzenia siły mas do wspólnej pracy”.
W tym aspekcie „społeczne rządzenie” bezpośrednio nawiązuje do „doświadczenia Fengqiao” (枫桥经验 fengqiao jingyan). Fengqiao, dawniej wioska, obecnie część miasta Zhuji położonego na wschodzie kraju w prowincji Zhejiang o ponad osiemdziesięciotysięcznej populacji, stała się znana w Chinach. Wszystko za sprawą Mao, który wskazał wioskę jako przykład samodzielnego „rozprawiania się z wrogami klasowymi” bez interwencji wyższych władz. Według tej narracji mieszkańcy Fengqiao mieli z własnej inicjatywy wyeliminować miejscowych wrogów klasowych (jednego na pięćdziesiąt mieszkańców). Później dopisano do doświadczenia Fengqiao slogan, aby „małe rzeczy nie wychodziły poza wioskę, większe poza gminę, a sprzeczności nie były delegowane” (小事不出村、大事不出镇、矛盾不上交 xiaoshi bu chu cun, dashi bu chu zhen, maodun bu shang jiao). Na jego podstawie przyjęto także strategię eliminacji przeciwników komunistycznego systemu przez ich indoktrynację, co miało prowadzić do jak najmniejszej liczby aresztów. Fengqiao zostało symbolem samorządów mas na najniższych szczeblach administracyjnych, mobilizacji społeczeństwa do wypełniania celów narzuconych przez władzę - w tym przypadku do „reformowania elementów reakcyjnych (四类分子 silei fenzi)”. Było to jedno z pierwszych doświadczeń partii w rozwiązywaniu konfliktów społecznych i sprzeczności „na miejscu”, dążących do budowy „harmonijnego społeczeństwa”. Jednocześnie doświadczenie Fengqiao do niedawna mogło być łączone jedynie z Mao, jako że żaden inny chiński lider nie nawiązywał do niego w swoich wypowiedziach. Dopiero po pięćdziesięciu latach po opublikowaniu pierwszych instrukcji Fengqiao przez Mao zostały one przywrócone do publicznego dyskursu przez Xi Jinpinga. Ten opisywał fenomen uniwersalizmu i żywotności tego doświadczenia ze względu na jego kierowanie się linią mas.
Obecnie ustalone cele „społecznego rządzenia” można przyporządkować do czterech kategorii. W ramach tych obszarów mają być podejmowane działania przeciwdziałające danym zagrożeniom związanym z:
1) bezpieczeństwem politycznym (np. zapobieganie infiltracji, sabotażowi, walka z grupami separatystycznymi i innymi wrogimi siłami);
2) bezpieczeństwem publicznym (np. zapobieganie przestępstwom, wśród których najczęściej wymienia się pornografię, hazard, narkomanię, kradzież i rozbój);
3) poważnymi konfliktami i sporami w społeczeństwie (np. ujednolicenie kanałów wyrażania żądań społecznych, ulepszanie platform zarządzania społecznego, promowanie mediacji i arbitrażu, a także comiesięcznych wizyt członków czołowych kadr z obywatelami);
4) Internetem (np. eliminowanie „szkodliwych” informacji, zwalczanie nielegalnych działań takich jak kradzież danych osobowych).
Konkretne sposoby wdrożenia idei „społecznego rządzenia”, podobnie jak przy wielu innych kampaniach mobilizacyjnych nie są wyraźnie określone. Mimo to można wyróżnić różne inicjatywy wspierane przez władze, zarówno o charakterze instytucjonalnym, jak i oddolnym.
Ambicją Xi Jinpinga jest stworzenie cyfrowego odpowiednika „doświadczenia Fengqiao”. W tym celu powstało wiele aplikacji mobilnych mających stworzyć platformę do zgłaszania uciążliwych kwestii wszelkiej natury - obiekty wymagające naprawy, problemy w ruchu drogowym, przemoc domową, wandalizm, podejrzane osoby kręcące się w okolicy, a także konkretne skargi na indywidualne osoby. Przykładem takiej aplikacji jest uruchomiona w 2016 r. „Bezpieczny Zhejiang” (平安浙江 ping’an zhejiang). Zgłoszenia są nagradzane zniżkami na usługi gastronomiczne, taksówkarskie, muzyczne czy finansowe w systemie płatności Alipay. Aplikację szeroko zachwalały media partyjne, ale zebrała negatywne recenzje użytkowników - z blisko 56 milionowej populacji Zhejiangu z aplikacji korzystało jedynie 5 milionów osób. Na jej brak popularności wpływ miała reminiscencja wszechobecnych donosów z czasów Mao, czemu obywatele się sprzeciwiali. Ponadto zgłaszający problemy nie byli anonimowi, przez co obawiali się zgłosić niektóre kwestie, a część skarg (np. dotyczące korupcji urzędników partyjnych) cenzurowano. Lokalne władze w niektórych przypadkach zachęcały także, aby problemów nie raportowano bezpośrednio przez aplikację, a do właściwych urzędników. Dopiero oni zgłaszali takie kwestie, ale tylko te, które zostały rozwiązane - tak aby osiągnąć wyznaczone standardy. Występowanie takich zjawisk potwierdził sekretarz partyjny z wioski Duhuang, Wang Haijun. Skarg można dokonywać również w tradycyjny sposób, osobiście lub poprzez telefon, co obniża konkurencyjność aplikacji. Wymienione problemy, zwłaszcza niechęć obywateli do używania aplikacji sugerują zatem, że mimo życzeń Xi, cyfrowa wersja doświadczenia Fenqqiao pozostanie w najbliższej przyszłości niezrealizowana.
W procesie monitorowania frustracji i konfliktów społecznych uczestniczą również wolontariusze, którzy poprzez pracę na najniższych szczeblach społeczeństwa wyłapują je zazwyczaj na wczesnym etapie. Współpraca z organami państwowymi jest dobrowolna, ale ze względu na koordynację tego procesu przez władze (zwłaszcza wyznaczanie celów) trudno określić to mianem oddolnej inicjatywy.
Wolontariusze podejmujący taką działalność mają za zadanie zbierać informacje na temat wszelkich wydarzeń w dzielnicy, rozpoznawać i raportować ewentualne problemy, a także rozprowadzać partyjną propagandę. W przeszłości mieli również za zadanie obserwować zagranicznych dziennikarzy i osoby reprezentujące mniejszości etniczne z Tybetu lub Xinjiangu, a także wszelkie podejrzane sytuacje występujące w trakcie partyjnych zjazdów. Grupy działały także w trakcie pandemii. Od 2017 r. wolontariusze wspierają policję również w ramach ochrony antyterrorystycznej w Xinjiangu. Ochotnicy nie są poddawani żadnym szkoleniom, a za swoją nieregulowaną godzinowo pracę otrzymują wynagrodzenie w wysokości ok. 300-500 yuanów (ok. 190-320 złotych). Są rozpoznawalni dzięki czerwonym szarfom noszonym na ramieniu. Co więcej wolontariusze są podzieleni na grupy, z których każda zazwyczaj składa się z dziesięciu wolontariuszy pod przywództwem „wiarygodnego politycznie lidera”. Dla zapewnienia skuteczności i legitymizacji pracy wolontariuszy lider to najczęściej osoba z partii lub przedsiębiorca, którzy mają ugruntowaną pozycję w lokalnej społeczności. Jest to ułatwieniem dla wolontariuszy, którzy dzięki temu szybciej pozyskują informacje, a także są w stanie wywierać presję na mieszkańcach do wykonywania wymaganych w danym czasie zadań.
W 2017 r. zarejestrowano 850 tysięcy takich osób, co, podobnie jak w przypadku aplikacji, świadczy o małej popularności takiej działalności. Uczestniczą w niej osoby z różnych grup społecznych - przykładowo studenci są motywowani korzyścią udziału dla ich ocen czy zwiększonych szans zdobycia stypendium. Warto jednak dodać, że wielu wolontariuszy to osoby znajdujące się na emeryturze. Stanowią oni większość chociażby w grupie „Ludzie Chaoyang”. Jest to najbardziej rozpoznawalna tego typu grupa. Dzielnica Pekinu, Chaoyang to siedziba ważnych przedsiębiorstw (zarówno chińskich, jak i zagranicznych) oraz ambasad wszystkich państw (za wyjątkiem rosyjskiej). „Ludzie Chaoyang”, przez Chińczyków określani żartobliwie „piątą co do wielkości agencją wywiadowczą na świecie”, wielokrotnie doprowadzali do aresztowania osób popełniających wykroczenia czy przestępstwa, np. zażywanie narkotyków lub korzystanie z usług pracowników seksualnych, co w Chinach jest nielegalne.
Zbieranie danych na dwa sposoby wpisuje się w strategię „tradycja + nowoczesność” (传统+现代 chuantong + xiandai) oraz „offline + online” (线上+线下xianshang + xianxia). Zarówno aplikacje mobilne, jak i funkcjonowanie wolontariuszy ma umożliwić KPCh zbieranie danych. Aplikacje robią to automatycznie, a wolontariusze są zobowiązani każdego dnia wpisywać do systemu informacje o monitorowanym obszarze. Dzięki nim, w połączeniu z innymi danymi dotyczącymi np. ludności, mieszkalnictwa, przestępczości, a także systemem cyfrowej inwigilacji, władza ma możliwość przewidzenia tego, czego statystyki czy technologia nie mogą – określenia, kto może stanowić potencjalne ryzyko. Oznacza to, że władza może identyfikować problemy na ich wczesnym etapie tworzenia i stosownie na nie reagować. Taki system określany jest mianem zarządzaniem siatką geograficzną (网格化管理 wanggehua guanli) i od 2015 r. działa na terenie całego kraju.
„Społeczne rządzenie” niewątpliwie ma dwie twarze. Z jednej strony ta idea ma pomóc ustalić palące problemy obywateli, zachęcać do rozwiązywania ich poprzez mediację, budować poczucie bezpieczeństwa w najbliższym otoczeniu czy Internecie. Z drugiej strony nietrudno zauważyć polityczną motywację władz ChRL. W Chinach narastają często wspominane przez partię „sprzeczności” i konflikty społeczne. Atmosfera wzrastającej frustracji jest dla partii na tyle niepokojąca, że stanowi podstawę także innej kampanii mobilizacyjnej, „wspólnego dobrobytu”. „Społeczne zarządzanie” ma zapewnić kontrolowane włączenie społeczeństwa w proces wyładowywania jego rozgoryczenia na najniższych poziomach, zanim zdobędą odpowiedni moment i przerodzą się w zagrożenia dla KPCh. Poprzez swoje zaangażowanie (zgłaszanie źródeł frustracji, nieprzyjaznych dla partii informacji czy nieprzykładnych obywateli) obywatele mają stać się częścią systemu, tym samym przyczyniając się do utrzymania jego stabilności. Nawiązując do doświadczenia Fengqiao władze sugerują, że idealną sytuacją byłby powrót do maoistowskiego panoptykonu, w którym każdy obywatel zachowywałby się zgodnie ze wskazaniami partii w obawie przed donosami.