20.05.2024
Podczas ostatniej wizyty premiera Kishidy Fumio w Waszyngtonie doszło do podpisania szeregu umów zacieśniających współpracę wojskową i dyplomatyczną pomiędzy Japonią a Stanami Zjednoczonymi. Przywódcy obu państw ogłosili zawarcie nowego „globalnego partnerstwa”, które należy rozumieć jako zacieśnienie sojuszu w jego najważniejszych płaszczyznach. Kishida Fumio zasygnalizował, że Japonia jest gotowa dzielić z USA ciężar utrzymania międzynarodowego porządku opartego na wspólnych wartościach. Wygląda na to, że istotną częścią nowej strategii ma być zabieganie o względy państw Globalnego Południa. W tym celu premier Japonii oraz minister spraw zagranicznych Yoko Kamikawa odbyli szereg spotkań wysokiego szczebla z wybranymi przedstawicielami państw Globalnego Południa. Minister spraw zagranicznych Yoko Kamikawa odwiedziła Madagaskar, Wybrzeże Kości Słoniowej i Nigerię gdzie omawiała rozwój współpracy gospodarczej i przedstawiła założenia strategii „wolnego i otwartego Indo-Pacyfiku”. Następnie minister udała się do Paryża, Sri Lanki i Nepalu. Premier Kishida Fumio wziął udział w szczycie Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju w Paryżu po czym odwiedził Brazylię i Paragwaj. Japońska dyplomacja oprócz inicjatyw skierowanych do państw potrzebujących pomocy rozwojowej próbuje także zaangażować kluczowych graczy wśród gospodarek wschodzących. Brazylia jest wiodącym głosem Globalnego Południa i częścią grupy BRICS. Przewodniczy również tegorocznemu szczytowi Grupy 20. Podczas ostatnich szczytów warto przyjrzeć się co Japonia oferuje swoim partnerom oraz w jakich obszarach może rywalizować z rosnącą pozycją Chin.
Ciekawym wydarzeniem ostatnich tygodni był szczyt OECD zorganizowany w Paryżu drugiego maja. Premier Kishida Fumio podkreślił znaczenie utrzymania wolnego i sprawiedliwego porządku gospodarczego opartego na przejrzystych zasadach oraz „zróżnicowanej społeczności międzynarodowej”. Premier zwrócił uwagę na konieczność zaangażowania krajów spoza OECD w społeczność międzynarodową w czasach rosnącej niepewności gospodarczej. Istotnym obszarem japońskiej działalności dyplomatycznej w relacjach z państwami Globalnego Południa jest wspieranie ich aktywności i obecności na forum istniejących organizacji międzynarodowych. Kiedy w roku 2014 Japonia po raz ostatni przewodniczyła szczytowi OECD otwarto nowy dialog polityczny z państwami ASEAN, zachęcając je do przestrzegania tych samych zasad i międzynarodowych standardów, co członkowie OECD. Przełomowym wydarzeniem był szczyt G7 w Hiroszimie w 2023 roku kiedy to z inicjatywy Japonii zaproszono przywódców Indonezji i Brazylii do udziału w rozszerzonych sesjach. Obecnie administracja Kishidy kontynuuje tę politykę. Podczas majowego szczytu japoński rząd aktywnie popierał kandydaturę Indonezji oraz inicjatywy włączenia większej liczby krajów Azji Południowo-Wschodniej do OECD. Jest to jedno z narzędzi, które ma przekonać Stany Zjednoczone i UE do zwiększenia zaangażowania w regionie Indo-Pacyfiku. Dodatkowo Japonia zaproponowała utworzenie nowych ram dialogu na szczeblu ministerialnym w sprawie dekarbonizacji do którego oprócz członków OECD zostało zaproszonych 20 państw Globalnego Południa.
Kolejnym istotnym elementem w „ofercie” Japonii dla Globalnego Południa jest strategia Wolnego i Otwartego Indo-Pacyfiku (FOIP), przedstawiana jako alternatywa dla coraz bardziej agresywnych i jednostronnych działań Pekinu w skali globalnej. Strategia zapoczątkowana przez administrację byłego premiera Abe Shinzō, jest obecnie realizowana we współpracy z Waszyngtonem. Inicjatywa kładzie nacisk na promowanie otwartego handlu, bezpieczeństwo morskie i poszanowanie rządów prawa. Odwołania do strategii można było znaleźć podczas niemal wszystkich spotkań wysokiego szczebla minister Kamikawy i premiera Kishidy. Podczas spotkania z prezydentem Brazylii Luizem Inacio Lulą da Silvą szef japońskiego rządu mówił o konieczności utrzymania i wzmocnienia międzynarodowego porządku opartego na zasadach wolności i poszanowania prawa. Strategia wolnego i otwartego Indo-Pacyfiku może być szczególnie atrakcyjna dla państw znajdujących się w pobliżu morskich szlaków handlowych jak Madagaskar oraz państw, które są uwikłane w morskie spory terytorialne z Chinami. Poparcie inicjatywy FOIP może zapewnić wsparcie dyplomatyczne Japonii i Stanów Zjednoczonych dla państw Azji Południowo-Wschodniej zaangażowanych w konflikt na Morzu Południowochińskim.
Kolejnym obszarem, na który warto zwrócić uwagę, jest współpraca w zakresie inwestycji infrastrukturalnych oraz japoński program pomocy rozwojowej ODA. Japońska dyplomacja od dłuższego czasu próbuje stworzyć ofertę wsparcia infrastrukturalnego, która mogłaby być traktowana jako alternatywa dla chińskiego programu Pasa i Szlaku. Administracja byłego premiera Abe Shinzo w 2016 roku przedstawiła program Inwestycji Infrastrukturalnych Wysokiej Jakości, który jest kontynuowany przez obecny rząd Kishidy Fumio. Założenia programu mają być oparte na zasadach przejrzystości, poszanowania środowiska naturalnego i przede wszystkim na koncepcji stabilnego zadłużenia gospodarek przyjmujących japońską pomoc infrastrukturalną. Te zasady mają w założeniu odróżniać japońskie wsparcie infrastrukturalne od chińskich pożyczek, które mogą prowadzić do nadmiernego zadłużania się odbiorców. Jak na razie Japonia nie posiada wystarczających środków ani siły oddziaływania by stanowić alternatywę dla chińskich programów w skali globalnej. Wyjątkiem jest region Azji Południowo-Wschodniej w którym nadal Japonia utrzymuje silną pozycję i próbuje przeciwstawić się rosnącym wpływom Chin w obszarze inwestycji infrastrukturalnych.
Japonia była największym dostawcą pomocy finansowej i wsparcia technologicznego dla ASEAN do 2000 roku, przy wykorzystaniu programu zagranicznej pomocy rozwojowej ODA, realizowanej w formie pożyczek i dotacji od lat 60-tych XX wieku. Po roku 2000 Chiny bardzo szybko zaczęły wyprzedzać Japonię pod względem wielkości wymiany handlowej z państwami ASEAN a także doganiać ją pod względem wielkości pomocy rozwojowej oferowanej dla regionu. Z powodu pogłębiającej się stagnacji gospodarczej Japonia musiała zmniejszać ilość pomocy rozwojowej w skali globalnej. W 2007 roku wartość pomocy dla ASEAN spadła do 7,7 miliarda USD. Dodatkowo pojawiły się trudności w realizacji projektów infrastrukturalnych na dużą skalę. Rosnące koszty inwestycji prowadziły do tego, że japońskie projekty bardzo często przekraczały budżet przyjęty w ramach programów ODA. Dodatkowo w regionie pojawiła się silniejsza konkurencja technologiczna w postaci Chin, Korei Południowej i Tajlandii, które stały się kluczowymi dostawcami infrastruktury wewnątrz ASEAN.
Pomimo mniejszych możliwości oddziaływania gospodarczego japońska dyplomacja podjęła decyzję o ponownym zwiększeniu pomocy rozwojowej dla członków ASEAN, która w 2021 roku osiągnęła wartość 15,7 miliardów USD. Całkowita wartość rozpoczętych japońskich inwestycji infrastrukturalnych w ASEAN tym samym roku przekraczała 259 miliardów USD. Dla porównania inwestycje chińskie były wyceniane na 157 miliardów USD. Liczby te dowodzą, że Japonia nie ma zamiaru rezygnować z pozycji głównego źródła środków infrastrukturalnych w regionie. W grudniu 2023 roku Japonia i ASEAN świętowały 50-lecie nawiązania stosunków, podnosząc współpracę do najwyższego poziomu „kompleksowego partnerstwa strategicznego”. Japoński rząd, zobowiązał się do zwiększenia swojej pomocy w zakresie infrastruktury, technologii i obrony w ramach współpracy z „podobnie myślącymi” państwami Azji Południowo-Wschodniej. Obok programu ODA zaproponowano utworzenie nowej pomocy w zakresie bezpieczeństwa morskiego Overseas Security Assistance (OSA). W ramach tego programu Japonia będzie pomagać partnerom w pozyskaniu środków na rzecz modernizacji i zwiększania zdolności patrolowania i zabezpieczania obszarów morskich.
Przykład silnej japońskiej obecności w Azji Południowo-Wschodniej pokazuje, że Japonia może mieć bardzo wiele do zaoferowania dla państw Globalnego Południa. Ostatnie wizyty w Ameryce Południowej i Afryce pokazały, że większość państw rozwijających się i gospodarek wschodzących liczy na pozyskanie japońskich inwestycji. Prezydent Brazylii po ostatnim spotkaniu z szefem japońskiego rządu zwracał uwagę na podpisanie 38 dokumentów dotyczących rozwoju współpracy w zakresie handlu, transformacji energetycznej, zrównoważonego rolnictwa i rekultywacji gruntów. Wizyta minister Kamikawy na Sri Lance również koncentrowała się wokół wznowienia dwustronnych projektów infrastrukturalnych, w tym finansowanej przez Japonię lekkiej kolei o wartości 1,5 miliarda dolarów.
Japońska ofensywa dyplomatyczna skierowana na państwa Globalnego Południa pokazała ciekawą zmianę w kierunku rozwijania współpracy opartej nie tylko na wsparciu finansowym i infrastrukturalnym ale głównie technologicznym. Premier Kishida Fumio od dłuższego czasu próbował włączyć członków ASEAN w dialog dotyczący przyjmowania międzynarodowych standardów dotyczących globalnej gospodarki, generatywnej sztucznej inteligencji i zmian klimatycznych. Japonia nalega także na ułatwienie swobodnego przepływu informacji, mając na uwadze swobodny przepływ danych i rozwój wysokiej jakości infrastruktury między gospodarkami zachodnimi a ASEAN. Podczas wizyty w Brazylii, Biuro Bezpieczeństwa Instytucjonalnego i Ministerstwo Spraw Zagranicznych Japonii poinformowało o uruchomieniu współpracy w obszarze bezpieczeństwa cybernetycznego, sztucznej inteligencji i nowych rozwiązań w przemyśle. Brazylijska Agencja Promocji Handlu i Inwestycji (ApexBrasil) i Japońska Organizacja Handlu Zagranicznego (JETRO) podpisały protokół ustaleń w celu wspierania partnerstwa i rozwoju biznesu w zakresie promocji inwestycji, w szczególności w obszarach związanych z innowacjami.
W przełomowym oświadczeniu, Ministerstwo Spraw Zagranicznych Japonii poinformowało, że zamierza przeprowadzić gruntowną rewizję obecnego programu oficjalnej pomocy rozwojowej, tak aby ta zaczęła wspierać głównie transfer technologii do państw rozwijających się a nie rozwój infrastruktury. Japonia będzie pomagać gospodarkom wschodzącym i rozwijającym się w rozwiązywaniu kwestii zrównoważonego rozwoju poprzez wykorzystanie nauki i technologii. Zmiana wytycznych ma na celu odróżnienie japońskich programów infrastrukturalnych od tych oferowanych przez Chiny, które w dużej mierze opierają się na ogromnych projektach infrastrukturalnych realizowanych przez chińskich wykonawców, które rzadko prowadzą do udanego transferu technologicznego.
W podsumowaniu należy zaznaczyć, że w krótkiej perspektywie Japonia i Stany Zjednoczone nie będą w stanie podważyć coraz silniejszego uzależnienia gospodarczego państw Globalnego Południa od Pekinu. Chiny pozostają jednym z głównych partnerów handlowych dla wielu państw rozwijających się oferując jednocześnie wsparcie w realizacji kluczowych projektów infrastrukturalnych. Retoryka rosnącego zagrożenia ze strony Chin nie musi okazać się tak skuteczna jak chciałyby władze w Tokio. ASEAN nie chce zostać wciągnięty w inicjatywy międzynarodowe, które otwarcie mają walczyć z rosnącym zagrożeniem ze strony Chin. Jeżeli jednak japońska dyplomacja w sposób przemyślany skupi swoje działania dyplomatyczne w wybranych obszarach, może stać się realną alternatywą rozwojową dla wielu państw Globalnego Południa, które bardzo często muszą korzystać z ograniczonych możliwości wsparcia rozwojowego płynących albo ze Stanów Zjednoczonych albo z Chin. Przykład silnej pozycji Japonii w Azji Południowo-Wschodniej dzięki programowi inwestycji infrastrukturalnych i ODA udowadnia, że Japonia ma wiele do zaoferowania i aktywnie próbuje wykorzystywać słabości chińskiego modelu rozwoju infrastruktury. Najciekawszym akcentem podczas ostatnich spotkań wysokiego szczebla było położenie nacisku na eksport technologii, który może być ciekawą formą wsparcia rozwojowego. Nie wiadomo jednak, jak zmiana ta zostanie przyjęta przez państwa rozwijające się, które są głównie zainteresowane rozwojem infrastruktury.